उपनयन संस्कार हा हिंदू धर्मातील सोळा प्रमुख संस्कारांपैकी एक असून, हा विधी मुलाच्या धार्मिक व आध्यात्मिक शिक्षणाची सुरूवात दर्शवतो. हा संस्कार प्रामुख्याने ब्राह्मण, क्षत्रिय आणि वैश्य वर्णातील मुलांसाठी केला जातो. याला 'यज्ञोपवीत संस्कार' किंवा 'मंजे जानवे संस्कार' असेही म्हणतात.
या पूजेद्वारे विद्यार्थ्याला गायत्री मंत्राचे उपदेश दिले जातात आणि तो गुरुच्या सान्निध्यात अध्ययनासाठी पात्र होतो.
सामान्यतः हा संस्कार मुलाच्या ८ व्या, ११ व्या किंवा १६ व्या वर्षी केला जातो. हिंदू पंचांगानुसार, शुभ तिथी आणि नक्षत्र पाहून हा विधी करावा.
विशेषतः, वसंत ऋतूतील पुष्य नक्षत्र, माघ, फाल्गुन किंवा वैशाख महिन्यात उपनयन संस्कार करणे शुभ मानले जाते. गुरुपौर्णिमा, अक्षय तृतीया आणि मकर संक्रांती हे दिवस यासाठी अनुकूल असतात.
गणपतीपूजन आणि कुलदेवतेची पुजा करून विधीची सुरुवात केली जाते. मुलाला नवा पोशाख परिधान करून जानवे धारण केले जाते.
गुरुजींमार्फत गायत्री मंत्राचा उपदेश दिला जातो. 'भिक्षाटन' विधी केला जातो, ज्यामध्ये मुलाला समाजात नम्रता आणि शिस्त शिकवली जाते. यज्ञकुंडासमोर हवन व मंत्रोच्चार केले जातात.
उपनयन संस्कार हा विद्यार्थ्याच्या ज्ञान आणि शिस्तबद्ध जीवनासाठी आवश्यक मानला जातो.
उपनयन संस्कार हिंदू धर्म के सोलह प्रमुख संस्कारों में से एक है, जो बच्चे की धार्मिक और आध्यात्मिक शिक्षा की शुरुआत को दर्शाता है। यह संस्कार मुख्य रूप से ब्राह्मण, क्षत्रिय और वैश्य वर्ग के बच्चों के लिए किया जाता है। इसे 'यज्ञोपवीत संस्कार' या 'जनेऊ संस्कार' भी कहा जाता है।
इस पुजा के माध्यम से विद्यार्थी को गायत्री मंत्र का उपदेश दिया जाता है और वह गुरु के मार्गदर्शन में शिक्षा प्राप्त करने के लिए योग्य माना जाता है।
यह संस्कार आमतौर पर 8वें, 11वें या 16वें वर्ष में किया जाता है। हिंदू पंचांग के अनुसार शुभ तिथि और नक्षत्र देखकर यह विधि की जाती है।
विशेष रूप से, वसंत ऋतु में पुष्य नक्षत्र, माघ, फाल्गुन या वैशाख माह में उपनयन संस्कार करना शुभ माना जाता है। गुरु पूर्णिमा, अक्षय तृतीया और मकर संक्रांति के दिन यह संस्कार करना अनुकूल होता है।
गणपति पूजन और कुलदेवता की पुजा करके विधि की शुरुआत की जाती है। बालक को नए वस्त्र पहनाकर यज्ञोपवीत (जनेऊ) धारण कराया जाता है।
गुरुजी द्वारा गायत्री मंत्र का उपदेश दिया जाता है। 'भिक्षाटन' विधि संपन्न की जाती है, जिसमें बालक को विनम्रता और अनुशासन सिखाया जाता है। यज्ञ कुंड के सामने हवन और मंत्रोच्चार किए जाते हैं।
उपनयन संस्कार विद्यार्थी के ज्ञान और अनुशासित जीवन के लिए अत्यंत आवश्यक माना जाता है।
Upanayan Sanskar is one of the sixteen major sacraments in Hinduism, marking the beginning of a child's religious and spiritual education. This ritual is primarily performed for children belonging to the Brahmin, Kshatriya, and Vaishya communities. It is also known as 'Yajnopavita Sanskar' or 'Janeu Sanskar'.
Through this ritual, the student is initiated into the Gayatri Mantra, making him eligible to receive knowledge under the guidance of a Guru.
This ritual is generally performed at the age of 8, 11, or 16 years. According to the Hindu calendar, this ceremony should be performed on an auspicious date and under a favorable Nakshatra.
Pushya Nakshatra during the months of Magha, Phalguna, or Vaishakha is considered especially auspicious. Guru Purnima, Akshaya Tritiya, and Makar Sankranti are particularly favorable days for this ritual.
The ceremony begins with Ganesh Puja and the worship of the family deity. The child is dressed in new clothes and made to wear the sacred thread.
The Guru then teaches the Gayatri Mantra. The ritual of 'Bhikshatan' is performed, where the child seeks alms to learn humility and discipline. A Yajna (sacred fire) is conducted with chanting of Vedic mantras.
Upanayan Sanskar is considered essential for a student's wisdom, disciplined life, and spiritual growth.