अन्नप्राशन संस्कार हा शिशुच्या पहिल्या अन्नग्रहणाचा धार्मिक विधी आहे. हा संस्कार हिंदू धर्मातील सोळा संस्कारांपैकी एक असून, बाळाचे आयुष्य आरोग्यदायी, दीर्घायुषी आणि समृद्ध होण्यासाठी केला जातो. या विधीमध्ये बाळाला पहिल्यांदा धान्य किंवा पक्के अन्न (साधारणपणे खिरीचा पहिला घास) खाऊ घालण्यात येतो. असे मानले जाते की या समारंभात बाळाने खाल्लेले पहिले घन अन्न त्याचे भविष्यातील आरोग्य आणि समृद्धी निश्चित करेल.
सहसा बाळाच्या सहा महिन्यांनंतर केला जातो, कारण या वयात बाळाच्या दातांची वाढ होत असते आणि आईच्या दुधाखेरीज इतर अन्न घेण्याची क्षमता विकसित होते. हा विधी शुभ तिथी, वार आणि नक्षत्र पाहून केला जातो. पुष्य नक्षत्र हा विशेष शुभ मानला जातो. षष्ठ, अष्टम, दहावा किंवा द्वादश महिना हे संस्कारासाठी योग्य. गुरुवार, शुक्रवार किंवा सोमवार हे दिवस अन्नप्राशनासाठी विशेष शुभ मानले जातात.
गणपतीपूजन आणि कुलदेवतांची पुजा करून विधीची सुरुवात केली जाते. वेद मंत्रांच्या पठणाने आणि गुरुजींच्या मार्गदर्शनाने संकल्प केला जातो. बाळाला सोन्याच्या किंवा चांदीच्या चमच्याने दही, मध, तूप यांनी युक्त अन्न खाऊ घालतात. या वेळी पुत्रजीवक बीज आणि मध बाळाला चाटवले जाते. कुटुंबातील मोठ्या व्यक्ती व गुरुजी बाळाला आशीर्वाद देतात.
अन्नप्राशन संस्कार हा बाळाच्या जीवनातील महत्त्वाचा टप्पा असून, शारीरिक आणि मानसिक आरोग्यासाठी अत्यंत आवश्यक मानला जातो.
अन्नप्राशन संस्कार शिशु के पहले अन्न ग्रहण करने का धार्मिक अनुष्ठान है। यह संस्कार हिंदू धर्म के सोलह संस्कारों में से एक है और इसे शिशु के स्वस्थ, दीर्घायु और समृद्ध जीवन के लिए किया जाता है। इस विधि में शिशु को पहली बार अन्न (आमतौर पर खीर का पहला ग्रास) खिलाया जाता है। ऐसा माना जाता है कि इस समारोह में शिशु द्वारा खाया गया पहला ठोस अन्न उसके भविष्य के स्वास्थ्य और समृद्धि को निर्धारित करेगा। इसका मुख्य उद्देश्य देवताओं का आशीर्वाद प्राप्त करना और भोजन ग्रहण करने की उचित शुरुआत करना है।
अन्नप्राशन संस्कार आमतौर पर शिशु के छह महीने पूरे होने के बाद किया जाता है। इस उम्र में दांतों का विकास शुरू होता है और शिशु की मां के दूध के अलावा अन्य भोजन पचाने की क्षमता विकसित हो जाती है। यह संस्कार शुभ तिथि, वार और नक्षत्र देखकर किया जाता है। पुष्य नक्षत्र इस संस्कार के लिए विशेष शुभ माना जाता है। षष्ठ, अष्टम, दशम या द्वादश माह उपयुक्त माने जाते हैं। गुरुवार, शुक्रवार या सोमवार को यह संस्कार करना विशेष रूप से शुभ होता है।
गणपति पूजन और कुलदेवता की पुजा करके विधि की शुरुआत की जाती है। वेद मंत्रों के उच्चारण और गुरुजी के मार्गदर्शन में संकल्प लिया जाता है। शिशु को सोने या चांदी के चम्मच से दही, घी, शहद, खीर खिलाई जाती है। इस दौरान पुत्रजीवक बीज और शहद भी शिशु को चटाया जाता है। परिवार के बुजुर्ग, गुरुजी शिशु को आशीर्वाद देते हैं।
अन्नप्राशन संस्कार शिशु के जीवन का एक महत्वपूर्ण चरण है और उसके शारीरिक एवं मानसिक स्वास्थ्य के लिए अत्यंत आवश्यक माना जाता है।
Annaprashan Sanskar is a religious ritual marking a baby’s first intake of solid food. It is one of the sixteen sacraments (Sanskars) in Hinduism, performed to bless the child with good health, longevity, and prosperity. During this ritual, the baby is fed solid food (usually the first bite of kheer – rice pudding) for the first time. It is believed that the first solid food eaten during this ceremony influences the child’s future health and prosperity. The main objective is to seek divine blessings and begin their journey of food consumption in an auspicious manner.
Annaprashan Sanskar is usually performed after the baby completes six months, when teeth begin to develop and the baby can digest foods beyond mother’s milk. This ritual is conducted on an auspicious date, day, and constellation (Nakshatra) as per the Hindu calendar. Pushya Nakshatra is considered especially auspicious. According to the Hindu Panchang, the 6th, 8th, 10th, or 12th month is ideal, and Thursday, Friday, and Monday are regarded as particularly auspicious days.
The ceremony begins with Ganesh Puja and worship of the family deity. Under a priest’s guidance, the baby is fed a mixture of curd, ghee, honey, and kheer using a gold or silver spoon. Puthrajeevak Beej and honey are also given. Elders and the priest bless the child for a happy, prosperous life.
Annaprashan Sanskar is a significant milestone in a baby's life and is considered essential for their physical and mental well-being.